Βασίλισσες της ελληνικής σκακιέρας - Άρθρο του Θωμά Αριστοτέλη Καραγιάννη

Μετά την επιτυχία της σειράς The Queen's Gambit του Netflix, οι πωλήσεις σε σκακιέρες είναι στα ύψη. Το γυναικείο σκάκι όμως δεν είχε ανάγκη μία Μπεθ για έμπνευση, καθώς εδώ και χρόνια βρίσκεται σε συνεχή άνοδο.

Εδώ και έναν χρόνο μια σειρά φαίνεται να αλλάζει το τοπίο ενός αθλήματος. Ειδικά για τις γυναίκες. Πρόκειται βέβαια για το σκάκι και τη δημοφιλή, ίσως περισσότερο του αναμενόμενου ελέω καραντίνας, σειρά του Netflix, The Queen’s GambitThe Queen's Gambit. Οι αναζητήσεις σε σχέση με το σκάκι ανέβηκαν 200%, οι πωλήσεις σε σκακιέρες είναι στα ύψη και ιστοσελίδες όπως το chess.com είδαν τους χρήστες να πενταπλασιάζονται μέσα σε μερικούς μήνες. Ήταν άραγε αυτό που έλειπε από το άθλημα, παγκοσμίως αλλά και στην Ελλάδα; Μια διαδικτυακή Μπεθ να εμπνεύσει τα νέα κορίτσια; Έχουν προκαλέσει αντίστοιχο ενδιαφέρον παλαιότερες επιτυχίες και ποια είναι η κατάσταση του «γυναικείου σκακιού» στην Ελλάδα σήμερα;

Για να πάρω τις απαντήσεις που χρειαζόμουν, συνομίλησα με τρεις σκακίστριες, ενεργές στο άθλημα από τη δεκαετία του ‘80 μέχρι σήμερα.

Μαρίνα Μακροπούλου, μια ζωή σκακίστρια

Η συστηματική ανάπτυξη του σκακιού στην Ελλάδα ξεκίνησε με την ίδρυση της Ελληνικής Σκακιστικής Ομοσπονδίας το 1948. Ήδη ένα έτος νωρίτερα, μαζί με το 3ο πανελλήνιο πρωτάθλημα ανδρών διοργανώνεται το πρώτο πανελλήνιο πρωτάθλημα γυναικών, το οποίο κατακτά η Κλειώ Μουζίνα. Αλλά δυστυχώς, το εγχείρημα εγκαταλείπεται για τα επόμενα τριάντα χρόνια, μέχρι να ξαναρχίσει το 1978.

Την ίδια περίοδο εγκαθίστανται στην Ελλάδα γυναίκες από το εξωτερικό που ενισχύουν το εγχώριο σκακιστικό δυναμικό. Η Μαρίνα Μακροπούλου, μετέπειτα πρωταθλήτρια Ελλάδος, θυμάται καλά εκείνα τα χρόνια, όταν ήρθε στην Ελλάδα. Λίγο νωρίτερα είχε κατακτήσει δυο αργυρά μετάλλια με τα χρώματα της Ρουμανίας, στην Ολυμπιάδα του ‘82. Έξι χρόνια μετά, συμμετείχε στη Διεθνή Ολυμπιάδα Θεσσαλονίκης, όπου ήρθε η πρώτη μεγάλη γυναικεία επιτυχία στο σκάκι. «Δεθήκαμε είναι αλήθεια σαν ομάδα η Κόντου, η Μπότσαρη, εγώ. Ξέρεις, όταν υπάρχει ανταγωνισμός, καλός ανταγωνισμός, αυτό βοηθάει για να βελτιωθεί όλη η ομάδα. Στην Ολυμπιάδα της Θεσσαλονίκης το 1988, η εθνική ομάδα γυναικών κατέκτησε την 6η θέση. Ήτανε απίστευτο αποτέλεσμα. Παρόλα αυτά, τη δεκαετία του ‘90 το πανελλήνιο πρωτάθλημα ήταν σχετικά εύκολο. Σε σύγκριση με το εξωτερικό έλειπε ακόμα η κουλτούρα, εδώ δεν υπήρχαν οι βάσεις. Πολλές φορές οι προπονητές βιάζονταν να πάρουν αποτελέσματα. Έξω υπήρχε η ρουμάνικη σχολή, η ρώσικη κ.λπ. Εδώ δεν είχε αναπτυχθεί ακόμα το γυναικείο σκάκι σε ένα υψηλό επίπεδο», μας λέει.

Πάντως η επιτυχία είχε κάποιο αντίκτυπο, λέει η Μαρίνα. Μακροπούλου. «Από το ‘88 και μετά καλύπτανε τα έξοδά μας από την ομοσπονδία. Επίσης, τα τελευταία 20 χρόνια οι διοργανωτές τουρνουά καλύπτανε τη διαμονή, ίσως και κάποια έξοδα. Ανάλογη επιτυχία όμως δεν επαναλήφθηκε, κυρίως γιατί μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ εμφανίστηκαν δέκα ομάδες σχεδόν ισοδύναμες και η διάκριση έγινε δυσκολότερη».

Ήταν μια δύσκολη εποχή για την ίδια. Η κ. Μακροπούλου αναφέρει χαρακτηριστικά: «Από τη μια τελείωσα μαθηματικός στη Ρουμανία, αλλά δεν δούλευα ως μαθηματικός στην Ελλάδα. Οπότε τι να δηλώσω; Στην αρχή έλεγα σκακίστρια και με κοιτούσαν. Μετά, όταν με την κρίση κοπήκανε και κάποια οδοιπορικά από την ομοσπονδία και σταδιακά σταμάτησα, έλεγα οικιακά. Τι να πεις;»

«Το σκάκι τα κορίτσια τα βοηθάει ακόμα περισσότερο, γιατί είναι πιο ευάλωτα σε μικρές ηλικίες, δεν έχουν αυτόν τον τσαμπουκά. Αποκτάς εμπιστοσύνη στις δυνάμεις σου, στον εαυτό σου. Το καταλαβαίνεις πιο νωρίς. Ακόμα, επειδή δεν υπάρχουν τόσα πολλά κορίτσια στο σκάκι, πιστεύω ένα κορίτσι μπορεί να ανεβεί πολύ πιο γρήγορα, αν το θέλει».

Όσον αφορά την απουσία γυναικών στο άθλημα σε υψηλό επίπεδο, η εξήγησή της είναι απλή. Δεν πιστεύει ότι μπορείς να ζήσεις από αυτό, θα πρέπει να κάνεις και κάτι άλλο. «Κάποια κορίτσια της εποχής μου που θα μπορούσαν να ασχοληθούν, όπως η Κόντου, το αφήσανε και στραφήκανε στη δουλειά τους». Η ίδια πάντως θεωρεί τον εαυτό της επαγγελματία σκακίστρια. «Δυστυχώς αδικείται πάρα πολύ το σκάκι. Θεωρώ ότι θα πρέπει να ξέρουν όλα τα παιδιά, βοηθάει σε πάρα πολλούς τομείς».

Την άποψή της επιβεβαίωσε μια πρόσφατη μια πολυετής έρευναResearch Finds Chess More Beneficial In Lower Grades | chess.com από το Πανεπιστήμιο της Αλαμπάμα. Σε 800 παιδιά έδειξε σημαντική βελτίωση σε τομείς όπως η επαγωγική και αφαιρετική σκέψη, η παρατηρητικότητα και η τεκμηρίωση υποθέσεων. «Γενικά με τη σειρά αυτή έχει γίνει απίστευτο μπουμ, αλλά στο τέλος της ημέρας, το σημαντικό είναι να σου αρέσει. Οι σκακιστές είναι μια μεγάλη οικογένεια, τα ταξίδια, η εμπειρία, έχει πάρα πολλά που αξίζουν», συμπληρώνει.

H Μαρίνα Μακροπούλου το 2017, στο Άκουι Τέρμε της Ιταλίας, κατέκτησε τη δεύτερη θέση στο Παγκόσμιο Πρωτάθλημα Βετεράνων (άνω των 50 ετών), και το 2019 πάλι πήρε δεύτερη θέση στο αντίστοιχο ευρωπαϊκό πρωτάθλημα. Φαίνεται πως το σκάκι της αρέσει ακόμα.

Μαριάννα Στεφανίδη: «Σε μικρές πόλεις, ο αθλητής είναι ένας μικρός ήρωας»

Από τη δεκαετία του ‘90 μέχρι και τα μέσα των ’00, η κατάσταση βελτιώνεται αισθητά, αναφέρει η Μαριάννα Στεφανίδη, πρόεδρος του Σκακιστικού Ομίλου Καλλιθέας και ενεργή σκακίστρια. Με δυο σκακιστές συγγενείς, έμαθε το άθλημα πολύ νωρίς. «Ανήκω στην ευνοημένη εποχή, και παρόλο που δεν μου αρέσει καθόλου αυτή η έκφραση, “λεφτά υπήρχαν”».

«Έπαιζα γιατί μου άρεσε να παίζω, δεν είχα τη βαθμοθηρία στο μυαλό μου ή κάποια ανάγκη για μετάλλια, χρόνια έβγαινα δεύτερη στα πρωταθλήματα, χωρίς να με προβληματίζει. Το σκάκι που παίζαμε ήταν πιο ποιοτικό τότε», μας λέει. Η λίστα των σκακιστριών εκείνα τα χρόνια δεν είχε τελειωμό. Mέχρι το 2005 υπήρχαν 40 γυναίκες κάτω των 20 που μάχονταν για πρώτες θέσεις. «Πέρα από τις σταθερές παρουσίες των Παυλίδου, Μαρκαντωνάκη, Γράψα και των αδελφών Μάκκα (όλες μετείχαν στα Πανελλήνια Πρωταθλήματα Ελλάδος Γυναικών), υπήρχαν τεράστια ταλέντα που χάθηκαν με την πάροδο του χρόνου, λόγω εργασίας ή οικογένειας. Ενδεικτικά αναφέρω τις: Στείρη, Παπαδοπούλου, Παναγιωτοπούλου, Σπερδόκλη, Παμπάλου, αδελφές Μανωλαράκη αδελφές Καρτέρη, αδελφές Αδοντάκη, αδελφές Γκουτιούδη, Δρίτσουλα, Ιορδανίδου, Χριστοδουλάκη, Μανελίδου, Φράγκου».

Τον Μάιο του 2012, η λίστα της Παγκόσμιας Σκακιστικής Ομοσπονδίας είχε 87.538 ενεργούς παίκτες, εκ των οποίων το 8,25% ήταν γυναίκες. Στη χώρα μας τα ποσοστά συμμετοχής των γυναικών την ίδια χρονιά ήταν 20%.

«Η πρόκριση στο Κλειστό Πρωτάθλημα Ελλάδος Γυναικών ήταν σχεδόν αδύνατη», μου εξομολογείται η κ. Στεφανίδη. «Σήμερα, 15 χρόνια μετά και με χειρότερη θέση στην κατάταξη, έχω περισσότερες πιθανότητες να παίξω στο πρωτάθλημα Ελλάδος (γυναικών) παρά τότε. Αποδεδειγμένα, το ελληνικό, γυναικείο σκάκι είναι πιο χαμηλά τώρα, αν εξαιρέσουμε τις Τσολακίδου και Αβραμίδου, που ούτως η άλλως δεν συμμετέχουν στο Πρωτάθλημα Ελλάδος Γυναικών».

Στην Ελλάδα, ήδη από τη δεκαετία του ‘80, πάρα πολλοί κορυφαίοι αθλητές του σκακιού προέρχονται από την επαρχία. «Ο Σκακιστικός Όμιλος Καβάλας είναι σαν να τυπώνει μετοχές στο γυναικείο σκακιστικό χρηματιστήριο, γιατί υπάρχει το υπόβαθρο. Όταν το σκακιστικό σου δυναμικό έχει μέλη της Εθνικής (Μπότσαρη και Φαχιρίδου), αυτό αποτελεί το εφαλτήριο για να βγάλεις ακόμα μια γενιά. Ξέρεις, σε μια μικρή πόλη, ο αθλητής είναι ένας μικρός ήρωας. Προβάλλει τον τόπο του. Όταν έχεις γυναίκες ηρωίδες είναι πιο εύκολο για τα κοριτσάκια να ταυτιστούν και φυσικά να ακολουθήσουν. Στη Θεσσαλονίκη, τα Χανιά, τον Πύργο, τη Κέρκυρα, είναι αυτονόητο ότι τα παιδιά μαζί με το ποδόσφαιρο, το μπάσκετ, θα μάθουνε και σκάκι», λέει η κ. Στεφανίδη.

Και τι λείπει τότε για την κορυφή; ρωτάω. «Ένα οικονομικό κίνητρο. Το σκάκι, αν θέλεις να κάνεις πρωταθλητισμό, είναι πολύ ακριβό άθλημα» απαντά.

Είναι τα κορίτσια σε καλύτερη μοίρα από τα αγόρια; Η κ. Στεφανίδη πιστεύει πως όχι: «Για τα κορίτσια είναι ακόμα πιο δύσκολο γιατί, λόγω του διαχωρισμού που γίνεται, υπάρχει μικρότερος ανταγωνισμός. Θεωρώ πως οι προπονήσεις πρέπει να είναι μεικτές. Να μαθαίνουμε πως ο αντίπαλος δεν έχει σημασία. Βγαίνεις πρώτη παίζοντας με τέσσερα ή με πέντε κοριτσάκια και μετά στα ανοικτά τουρνουά είσαι σαν το ψάρι της λίμνης στη θάλασσα. Για μας, από νωρίς, δεν υπήρχε διαφορά. Αν γυρίσει το σκάκι στη λογική εκείνων των δεκαετιών νομίζω πως θα βελτιωθεί η κατάσταση».

Πριν την αποχαιρετήσω, τη ρωτάω αν υπάρχει κάποια ερώτηση που δεν της έκανε ποτέ κανένας για το σκάκι. Χαμογελάει. «Όταν παίζεις τάβλι ή χαρτιά σε μια παρέα, σου ζητάνε να τους μάθεις. Δεν θυμάμαι κανέναν φίλο μου να μου έχει πει “έλα μάθε μου σκάκι”. Φέτος ήταν η πρώτη φορά».

Σταυρούλα Τσολακίδου, το νούμερο 87 του κόσμου

Παγκοσμίως, η συμμετοχή των γυναικών στο άθλημα του σκακιού έχει σταθεροποιηθεί στο 15%. Το ποσοστό στη χώρα μας για το 2021 ήταν 21,66%. Βέβαια λόγω της ακύρωσης του συνόλου σχεδόν των εγχώριων διοργανώσεων, η εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων είναι δύσκολη. Πάντως, στο πανελλήνιο διαδικτυακό πρωτάθλημα γρήγορου σκακιού συμμετείχαν (στο πρωτάθλημα γυναικών και το ανοικτό) 111 γυναίκες και 394 άνδρες.

Σήμερα, η εικόνα των σκακιστριών στην Ελλάδα είναι για τους περισσότερους ταυτισμένη με ένα όνομα: Σταυρούλα Τσολακίδου.

Η σκακίστρια από την Καβάλα, που σπουδάζει ψυχολογία στο πανεπιστήμιο του Saint Louis με υποτροφία, έχει τσακίσει το ένα ρεκόρ μετά το άλλο. Κατέκτησε τον τίτλο της πρωταθλήτριας κόσμου στην ηλικιακή κατηγορία κάτω των 14 το 2013, κάτω των 16 το 2015 και τον ίδιο τίτλο έναν χρόνο μετά, στην κατηγορία κάτω των 18. Σήμερα φιγουράρει στο νούμερο 87 του κόσμου στις γυναίκες και είναι διεθνής μαιτρ.

Η ενασχόλησή της με το σκάκι ξεκίνησε όταν ήταν οκτώ χρονών. Στο σχολείο της παραδίδονταν μαθήματα. Μετά, πήγε στον τοπικό σύλλογο.

Η ίδια θεωρεί τον εαυτό της τυχερό. «Στην κατηγορία μου υπήρχε μια άλλη κοπέλα, η Αβραμίδου [σ.σ.: νούμερο δυο στην Ελλάδα]. Υπήρχε πολύς ανταγωνισμός μεταξύ μας. Ήμασταν ίδια ηλικία και έσπρωχνε η μία την άλλη. Εμείς ήμασταν η εξαίρεση. Τώρα υπάρχουν περισσότερα κορίτσια στις μικρές ηλικίες, αυτό παίζει ρόλο. Πολλές φορές αν δεν υπάρχει μια καλή παίκτρια να σου δώσει κίνητρο, χαλαρώνεις. Ο ανταγωνισμός, το να έχουν τα κορίτσια ένα πρότυπο, βοηθάει. Οι κοπέλες δεν πρέπει να σκέφτονται να μείνουν οι καλύτερες στην κατηγορία τους, αλλά να είναι το ίδιο και στην ανοιχτή κατηγορία των αγοριών. Έτσι δεν χάνεται το κίνητρο να ανέβεις».

Μπορεί οι συμμετοχές των γυναικών να πληθαίνουν και να να ασχολούνται περισσότερα κορίτσια με το σκάκι, άλλα ο βιοπορισμός του σκακιστή εξακολουθεί να είναι δύσκολος. Αυτό φαίνεται να είναι ένα κοινό σημείο με τη δεκαετία του ‘80. Όπως εξηγεί η Σταυρούλα, «από ένα σημείο και μετά, όλες οι κοπέλες σκέφτονται πως το σκάκι δεν έχει πολλά να τους αποφέρει. Δεν είναι εύκολο να συνεχίσεις αν δεν έχεις κάποια οικονομική βοήθεια. Δεν υπάρχουν και οι επιχορηγήσεις του παρελθόντος από την ομοσπονδία». Η ίδια είναι η εξαίρεση, καθώς έχει χορηγό. «Πολλοί ακόμη και σήμερα, αμφισβητούν ότι είναι άθλημα και μου το λένε».

Η κ. Τσολακίδου παρά τις επιτυχίες παραμένει προσγειωμένη. Δεν ισχυρίζεται πως έχει απάντηση για τα πάντα. «Δεν είμαι σίγουρη για ποιον λόγο το σκάκι δεν είναι τόσο διαδεδομένο στην Ελλάδα και ειδικά στις γυναίκες. Η καλύτερη προβολή του αθλήματος, είναι κάτι που χρειάζεται. Αλλά δεν ξέρω τι φταίει ακριβώς. Το “έχασα από κορίτσι” το έχω ακούσει, αλλά νομίζω σταματάει σιγά σιγά, όταν βγαίνεις πρώτη. Νομίζω έχουμε ξεπεράσει την αντίληψη ότι τα κορίτσια είναι χειρότερα λόγω μυαλού», συμπληρώνει.

«Ένα παιδί θα έλεγα να κάνει σκάκι –αγόρι/κορίτσι δεν τα διαχωρίζω– για τα παιδαγωγικά του οφέλη, την κοινωνικοποίηση, τις διακοπές. Να το διασκεδάσει», λέει χωρίς να χάνει ποτέ το χαμόγελό της.

Ως άνθρωπος που έχει κατακτήσει την κορυφή, τα έχει αντιμετωπίσει όλα. Υπάρχουν στερεότυπα σήμερα για τους σκακιστές άνδρες ή γυναίκες; τη ρωτάω. «Ναι. Υπάρχει η αντίληψη ότι οι σκακιστές είναι σπασίκλες, όχι τόσο κοινωνικοί, πιο έξυπνοι. Δεν είναι έτσι. Νομίζω ότι ο ίδιος ο παγκόσμιος πρωταθλητής είχε δηλώσει “Δεν είμαι έξυπνος ούτε ιδιοφυΐα. Θα ήθελα να με ρωτάνε πιο συχνά για τον τρόπο σκέψης μου, πώς παίρνω αποφάσεις σε έναν αγώνα”».

Στοιχεία για το παραπάνω άρθρο πήραμε από:

Το ιστορικό αρχείο της Ελληνικής Σκακιστικής ΟμοσπονδίαςΕλληνική Σκακιστική Ομοσπονδία

Τη Σκακιστική Εγκυκλοπαίδεια του Χρήστου Κεφαλή

Το βιβλίο «Τα Πρωταθλήματα Σκακιού σε Ελλάδα και Κύπρο 1997», του Σπύρου Λούρη

Θωμάς Αριστοτέλης Καραγιάννης

Ζει στη Βέροια. Σπούδασε Ιστορία στο ΑΠΘ και έχει μεταπτυχιακό στις Διεθνείς Σχέσεις από το Πανεπιστήμιο Μακεδονίας. Είναι μεταπτυχιακός φοιτητής στο τμήμα δημοσιογραφίας του ΑΠΘ. Συμμετέχει από το 2011 στα πανελλήνια πρωταθλήματα επιτραπέζιας αντισφαίρισης και στίβου.

Πηγή: inside story